"Als schepen Versnick het vroeger voor het zeggen had gehad, dan stond er nu in de plaats van de prachtig gerenoveerde en bruisende Vooruit een destijds geplande parkeergarage"

Opiniestuk verschenen in De Morgen op 11 september 2004

Met de Open Monumentendag toont Vlaanderen zich bewust van zijn 'gelaagde tijd'. De rijke geschiedenis van onze regio heeft zich neer- en afgezet in vele bouwwerken, al dan niet volledig behouden. Het is die rijkdom die we actief willen beleven en beklemtonen tijdens de Open Monumentendag. Want nog niet zo lang geleden was het anders in Vlaanderen. Net zoals een uniek natuurgebied klaarlag om verkaveld te worden, bleken historische monumenten onontkoombaar klaar voor sloophamer en projectontwikkelaar. De tijden zijn dus ten goede gewijzigd.

Of toch niet? Want juist in de aanloop van de Open Monumentendag op deze zaterdag 11 september verklaart de Gentse schepen Geert Versnick dat hij het Gentse Circus Mahy wil slopen. Een erg verrassend bericht is dat, want het gaat over een gebouw met een unieke architecturale en cultuurhistorische waarde. Op het einde van de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw werden in verscheidene Europese steden stenen circusgebouwen opgetrokken. Een eeuw later is Circus Mahy het enige resterende in Vlaanderen. Dit stenen wintercircus is zonder meer een zeldzaam gebouw dat een beperkt tijdssegment typeert en een bepaald type theaterarchitectuur belichaamt. Ook specifiek voor Gent heeft het gebouw zijn waarde. Met de bouw van het zogenaamde 'Nieuw Circus' werd Gent het circuscentrum van Vlaanderen.

Het is op zijn minst verwonderlijk dat dit circus zo 'vlotjes' tot de sloophamer wordt veroordeeld. Nog voordat het Gentse stadsbestuur een echte uitspraak heeft gedaan over het circus, nog voordat er een democratisch debat heeft plaatsgehad in de Gentse gemeenteraad is het lot ervan al bezegeld in het smalle overleg van een stadsontwikkelingsbedrijf. Hoe is het mogelijk dat er nog altijd zo slordig kan worden omgesprongen met unieke gebouwen in Vlaanderen? Want wat gebeurt met het Circus Mahy in Gent kan ook gebeuren met andere gebouwen, in Antwerpen of elders.

Deze bijna beredeneerde onachtzaamheid is wellicht te wijten aan een veelheid van factoren: een onderschatting van de belevingswaarde van historische en monumentale gebouwen, een (opnieuw?) oprukkende projectontwikkelaarsmentaliteit, te weinig zicht op alternatieve mogelijkheden en vooral een gebrek aan openheid. Want het is juist door de discussie over het behoud en het gebruik van een monument open te trekken naar een brede groep van betrokkenen en geïnteresseerden dat nieuwe mogelijkheden ontstaan.

Het negeren van de belevingswaarde van historische en belangrijke gebouwen heeft een lange traditie in Vlaanderen. Door zomaar die gebouwen te willen slopen negeert men in ieder geval de grote rol die monumenten en andere belangrijke gebouwen spelen in de 'stadservaring' van stedelingen. Zogeheten city marks geven aan stadsbewoners een houvast in die brede woon- en leefomgeving. Omdat die city marks voor de inwoners van een stad veelal gelijk zijn, scheppen ze een belangrijke gemeenschappelijkheid. Een bekend voorbeeld van de impact van het verdwijnen van zo'n city mark vinden we in New York. Heel wat New Yorkers hadden erg veel moeite met een skyline zonder de WTC-torens. Ze voelden zich vreemd in hun eigen stad, die compleet was veranderd. Stel u Parijs voor zonder de Eiffeltoren of de Arc de Triomphe. En het hoeven niet noodzakelijk de 'stermonumenten' te zijn. In al zijn monumentaliteit en cultuurhistorische rijkdom is het Circus Mahy ongetwijfeld ook een Gentse city mark.

Na de kaalslag in de jaren zestig zou je dit niet meer verwachten, maar het oprukken van een 'projectontwikkelaarsmentaliteit' in sommige overheidsdiensten is evenzeer verantwoordelijk voor deze 'arrogante nonchalance'. De argumenten die gehanteerd worden om Mahy te slopen zijn veelzeggend in hun beperktheid. Het behoud van het gebouw is niet te verantwoorden, want slopen en heropbouwen is voordeliger. En dan vraag je je af wat dat 'voordeliger' betekent. Het betekent volgens de directeur van het Gentse stadsontwikkelingsbedrijf gewoon een "verhoging van de beschikbare capaciteit die met nieuwbouw wordt verkregen". Met andere woorden: het gaat over niets meer dan over het rendement per vierkante meter. Schepen Versnick (VLD) verwacht vanaf heden van historische gebouwen een return on investment. Zo niet: de sloophamer. Als Versnick het vroeger voor het zeggen had gehad, dan stond er nu in de plaats van de prachtig gerenoveerde en bruisende Vooruit een destijds geplande parkeergarage.

De vooropgestelde heropbouw in dezelfde vormgeving is niet meer dan een doekje voor het bloeden. Architectuurhistorica Leen Meganck gaf in deze krant al aan dat het "bijzonder weinig zin heeft om in de plaats van een authentiek gebouw, als het dan toch wordt afgebroken, een gelijksoortig volume op te richten als herinnering".

Het is triest te moeten vaststellen dat heel dikwijls alternatieven worden genegeerd vanuit een soort gemakzucht. Nochtans werd in Borgerhout de verkommerende bioscoop Roma door buurtbewoners op een schitterende wijze opnieuw tot leven geroepen. In Amiens werd een gelijkaardig wintercircus, de Cirque Jules Verne (1889), onlangs helemaal gerenoveerd. Er werd onder meer een vormingscentrum in ondergebracht.

Tegenover de koele mededeling van Versnick staat de mogelijkheid om rond een city mark als het Circus Mahy een warm en begeesterend stadsdebat op te zetten. Daarbij gaat een brede groep betrokkenen na welke alternatieven er zijn, welke alternatieven gedragen kunnen worden. Het behoud of het al dan niet slopen van een monument is niet alleen de zaak van de toevallige beleidsvoerders maar evenzeer van monumentenzorgers, buurtgroepen, ondernemers, cultuurmakers, stadsbewoners, het brede middenveld.

Er is in dit dossier iets vreemds aan de hand. In Gent is er een reële poging geweest om een breder debat te voeren over de inrichting van het Braunplein, in opvolging van een heuse volksraadpleging. Inzake het idee van het Forum is er gekozen voor een langdurig en goed onderbouwd maatschappelijk debat. Maar over het Circus Mahy, dat net naast de plek staat waar eventueel het Forum zou komen, moet men de 'wil tot slopen' plots uit de krant vernemen.

Tegenover die aanpak willen wij de oproep lanceren voor een breed stadsdebat. Door de keuze voor een stadsdebat raken we weg uit de snelle maar zeer eendimensionale beslissingen gebaseerd op louter rendement en pogen we visies te ontwikkelen hoe onze (!) stad er zou kunnen uitzien. Het gaat er in een dergelijk debat om een brede betrokkenheid teweeg te brengen, om te leren van zoveel mogelijk betrokkenen, om alternatieven te formuleren en daardoor ernstiger te beslissen, om gedragen een beslissing te ontwikkelen.

Schepen Versnick en de andere bestuurders in Gent dragen in deze zaak een grote verantwoordelijkheid. Willen ze, in de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen, burgers prikkelen tot een open democratisch debat over de toekomst van een cruciale plek in hun stad? Of sluiten ze de deur voor de vele geïnteresseerde en geëngageerde stadsbewoners?

Filip Watteeuw

Dirk Holemans

11 september 2004